"Het tijdperk waarin ngo's dit land regeerden, is voorbij", stelde de Slowaakse premier Fico nadat hij in 2023 de parlementsverkiezingen had gewonnen. Het omstreden wetsvoorstel dat dat moet bewerkstelligen, is zojuist aangenomen door het Slowaakse parlement.
Volgens de populistische regering is de wet bedoeld om de financiering van maatschappelijke organisaties transparanter te maken. Maar tegenstanders vrezen dat de wet zal worden gebruikt om organisaties die kritisch zijn op de overheid de mond te snoeren.
De zogenoemde Wet voor niet-gouvernementele organisaties (organisaties die onafhankelijk zijn van de overheid) hangt al lange tijd boven de markt. Het eerste voorstel, waarin ngo's met buitenlandse geldschieters zouden worden aangeduid als 'buitenlandse agenten', werd meer dan een jaar geleden ingediend. Fico zegt dat zo'n wet nodig is om "obscure politieke beïnvloeding via lobbyorganisaties" tegen te gaan.
'Lobbygroep'
Sindsdien werd het voorstel meermaals aangepast en afgezwakt, onder meer na kritiek van de commissaris voor de mensenrechten van de Raad van Europa, Michael O'Flaherty. De coalitie stelde eerst voor om ngo's niet als 'buitenlandse agenten' te bestempelen, maar als 'organisaties met buitenlandse steun'.
Later werd dat label veranderd in 'lobbygroep', maar een duidelijke definitie van lobbyen ontbrak. Wie als 'lobbygroep' betiteld zou worden, zou belanden in een speciaal register. Uiteindelijk werd dit onderdeel van de wet door het parlement geblokkeerd.
Wat overblijft is de verplichting voor ngo's om hun donateurs op te geven en uitgebreide lijsten van functionarissen openbaar te maken. Ook worden er boetes ingevoerd voor administratieve fouten.
Chaotische procedure
Duizenden Slowaken gingen de afgelopen weken de straat op om te demonstreren tegen de 'Russische wet'. Die bijnaam ontstond vanwege gelijkenissen met de Russische aanpak van ngo's, die daar ook vaak het stempel 'buitenlandse agenten' krijgen.
Ook in de huidige vorm krijgt de wet veel kritiek. Volgens Via luris, een organisatie die zich inzet voor onafhankelijke rechtspraak, is de wet in strijd met de grondwet, met het recht op privacy en de vrijheid van meningsuiting. Daarnaast zou de wet niet te verenigen zijn met Europese wetgeving.
Het doel van de wet is om "de activiteiten van maatschappelijke organisaties te stigmatiseren en te beperken", concludeerde Via luris. De oppositie wil in beroep gaan bij het Constitutionele Hof.
Er klinkt niet alleen kritiek op de inhoud, maar ook op het proces. Fico's coalitie diende vlak voor de stemming twee omvangrijke amendementen in om het wetsvoorstel aan te passen. "Zelfs een wild zwijn heeft geen idee waarover hier gestemd gaat worden", zei oppositielid Branislav Vančo voorafgaand aan de stemming - een Slowaakse uitdrukking om zijn frustratie over de chaotische procedure te uiten.
Machtsmisbruik en corruptie
Tijdens zijn premierschap voerde Fico met regelmaat hervormingen door die in strijd zijn met de rechtstaat en de Europese regelgeving. Door de publieke omroep te hervormen kreeg de overheid meer controle over publieke televisie- en radiozenders.
Ook besloot de regering al om de straffen voor corruptie te verlagen en de afdelingen van het Openbaar Ministerie en de politie die zich richten op corruptieonderzoek op te heffen. Mogelijk zou hij daar zelf profijt van hebben; Fico en andere leden van zijn partij zijn in verband gebracht met georganiseerde misdaad, machtsmisbruik en corruptie.
Ook het buitenlandbeleid van de regering leidde tot grote protesten. Nadat de premier in december plotseling in het Kremlin opdook, gingen Slowaken wekenlang massaal de straat op.
Hongarije
In Hongarije werd jaren geleden ook al een wet van kracht waarmee ngo's kunnen worden bestempeld als 'buitenlandse agent', vergelijkbaar met het oorspronkelijke voorstel van de Slowaakse regering, dus.
Door kritiek van de Europese Unie en een vonnis van het Europees Hof ging de wet weer van tafel. Die was in strijd met het Europees recht, oordeelde het hof.
Vorig jaar werd ook in Georgië een soortgelijke wet aangenomen, ondanks grootscheepse demonstraties.