Uiteenlopende standpunten over Gaza, stikstof of asiel: mensen maken zich in aanloop naar de verkiezingen steeds meer zorgen over polarisatie. Desondanks neemt die polarisatie zelf niet toe, zeggen deskundigen tegen de NOS. Het fenomeen is alleen een stuk zichtbaarder geworden.
Meningsverschillen zijn er altijd geweest, zegt onderzoeker Emily Miltenburg van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). "Vroeger ging dat bijvoorbeeld over abortus, nu zijn er andere maatschappelijke thema's."
Het SCP vraagt mensen in een jaarlijks terugkerend onderzoek of zij "iemand zijn gaan haten" om diens mening. "Bij slechts 10 tot 15 procent van de mensen is dat het geval", aldus Miltenburg. "Dat was in de jaren 70 al zo, en sindsdien is dat vrij stabiel."
Verharde socialemediacultuur
Maar de zorgen over polarisatie nemen wel toe, blijkt uit verschillende onderzoeken van het SCP. Volgens Miltenburg is dat omdat mensen zich ergeren aan "verharding en verhuftering", onder meer op sociale media en in politieke debatten. Die debatten zijn volgens respondenten meer gericht op de man dan op de bal.
Miltenburg wijst ook op de rol van de media bij het idee dat polarisatie toeneemt. "Juist omdat het er in de media veel over gaat, denkt men dat de verschillen tussen groepen en mensen heel groot zijn, ook al is dat niet echt zo", zegt ze. "Het midden is afwezig."
Hoogleraar sociologie Jan Willem Duyvendak wijst er in zijn recentste boek op dat de kloven zelfs minder groot dan ooit zijn, maar dat we verschillen steeds minder kunnen verdragen en daardoor bozer zijn.
Wat is polarisatie?
Het woord zegt het al: het gaat om twee polen die tegenover elkaar staan: het wij-zij denken. Voor een democratie zijn in een open debat verschillende standpunten noodzakelijk. Maar wanneer polarisatie toeneemt, kan dat wij-zij denken steeds sterker worden en de ander de vijand maken.
Mensen die zich mengen in het debat over de wolf, ontvangen bijvoorbeeld bedreigingen. Vorige week werd GL-PvdA-lijsttrekker Timmermans op een terras in Amsterdam uitgescholden. Meerdere politici ontvangen geregeld doodsbedreigingen en PVV-leider Wilders wordt al 21 jaar beveiligd.
Die boosheid onderschrijft ex-AIVD'er en onderzoeker Jelle Postma, die met zijn stichting Justice for Prosperity maatschappelijke manipulatie onderzoekt. "De felheid van de polarisatie neemt toe. Of je bent met mij, of tegen mij. Dat legitimeert het in de extreemste gevallen om geweld te gebruiken."
Verschillende actoren spelen daarin volgens hem een rol. "Politici, industrieën zoals de olie- en de techsector, extremistische influencers en ultraconservatieve groepen voeden polarisatie. Zij hebben belang bij een verdeelde samenleving."
Angst is volgens Postma een verdienmodel. "Als je inspeelt op de angst van mensen, schieten ze in een fight or flight-modus. Het raakt emotie, dus ze zijn sneller bereid op de boodschap te reageren of deze te verspreiden." Dat komt goed uit voor politici die stemmen verzamelen en voor influencers die volgers willen.
"Maar ook voor techbedrijven die profiteren van veel interactie", zegt Postma. Verder zijn er industrieën die de publieke opinie proberen te beïnvloeden. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot het terugdraaien van regelgeving. "Sociale media hebben het voeden hiervan alleen maar makkelijker gemaakt, onder meer door algoritmes die extreme content meer aandacht geven."
'Blonde onschuldige meisjes'
Die focus op de verschillen en 'de vijand' is volgens de onderzoekers ook terug te zien in hoe politieke partijen zich profileren in de aanloop naar de verkiezingen. Volgens Postma is het vooral een tactiek die wordt gebruikt door populistisch rechts.
De PVV creëerde bijvoorbeeld AI-gegenereerde content waarin "blonde onschuldige meisjes" worden bedreigd door groepjes "licht getinte jongeren", liet onderzoek door De Groene Amsterdammer zien. Ook GL-PvdA-leider Timmermans moet het in veel posts ontgelden als "de vijand".
Maar ook linkse partijen maken zich geregeld schuldig aan het wegzetten van anderen. Zo beschuldigde GL-PvdA-Kamerlid Klaver BBB-minister Keijzer onlangs van "palingpopulisme", wat overigens niet per se goed uitpakte.
Polarisatie in partijprogramma's
Maar politieke partijen hebben in hun verkiezingsprogramma's ook aandacht voor het tegengaan van polarisatie.
Zo wijst het CDA op politieke leiders en opiniemakers die polarisatie voeden, en uit de SGP zorgen over veranderingen in de samenleving door polarisatie. Terwijl die laatste partij in het verkiezingsprogramma juist ook weer spreekt van bijvoorbeeld "radicale liberalen" die "de Bijbel het zwijgen willen opleggen".
Volt wil meer kunst en cultuur om mensen samen te brengen "in een tijd dat veel mensen zich zorgen maken over polarisatie en oorlog". De VVD noemt de open debatcultuur op universiteiten als belanrgijk wapen tegen polarisatie. Net als de ChristenUnie wil de partij polariserende algoritmes op sociale media aan banden leggen.
NSC ziet een actieve rol voor jongeren die door maatschappelijk werk polarisatie kunnen tegengaan. Scholen moeten lesgeven over desinformatie, vindt de partij.
In de partijprogramma's van GL-PvdA, D66 en de SP ontbreekt de term, maar is wel aandacht voor "solidariteit" en "verbinding" tegen "angst" en "verdeeldheid".