Een vader en een zoon schoten afgelopen zondag in Sydney vijftien mensen dood bij een Chanoeka-viering. In hun auto werden twee zwarte IS-vlaggen gevonden. Het bloedbad op het populaire Bondi Beach onderstreept het gevaar van de jihadistische ideologie van terreurbeweging Islamitische Staat.
De beweging is volgens de Global Terror Index nog altijd de dodelijkste terroristische organisatie wereldwijd. Maar er zijn enorme regionale verschillen. Geradicaliseerde eenlingen voeren aanslagen uit onder dezelfde IS-vlag waarmee op andere plekken in de wereld steden of regio's worden bezet.
Opmars in Afrika
Gisteravond nog voerde de VS in Syrië een aanval uit op meerdere IS-doelen. Maar over het algemeen is de gewapende groep in Syrië en Irak nog maar een schim van wat ze was in de hoogtijdagen van het zogenoemde kalifaat, zo'n tien jaar geleden. In delen van Afrika hebben andere IS-afdelingen de laatste jaren een opmars gemaakt. In samenwerking met lokale milities weet Islamitische Staat daar te profiteren van chaos en zwak lokaal bestuur.
"De meeste aanslagen die IS pleegt, gebeuren in de Sahel-regio in Afrika", zegt Pieter Nanninga, jihadisme-onderzoeker van de Rijksuniversiteit Groningen. Ook in Syrië zijn de laatste jaren fors meer aanslagen gepleegd. Nanninga verwijst onder meer naar de dood van drie Amerikanen in Centraal-Syrië afgelopen weekend. "IS lijkt te willen profiteren van de onrust in Syrië onder de nieuwe machthebbers."
In 2014 en 2015 hield IS grote delen van Irak en Syrië bezet. Aangespoord door het kalifaat werden grootschalige aanslagen gepleegd in onder meer Parijs, Brussel en Nice. Maar de terreurbeweging werd in 2019 grotendeels verslagen en sindsdien is de organisatie getransformeerd.
Volgens experts lijkt er nauwelijks nog sprake van centrale aansturing. "De nadruk is verschoven naar IS-franchises in verschillende delen van de wereld", zegt Bart Schuurman, hoogleraar terrorisme en politiek geweld van de Universiteit Leiden. "Zij varen grotendeels een eigen koers die inspeelt op lokale conflicten."
In bijvoorbeeld Afrika, maar ook in delen van Zuid- en Centraal-Azië proberen IS'ers zichzelf te presenteren als alternatief voor lokale bestuurders. Schuurman: "Ze pretenderen oplossingen te hebben voor langslepende maatschappelijke problemen, proberen effectiever te regeren dan de overheden en spelen in op de vaak grote onvrede met de centrale regering." Desondanks hebben burgers vaak het meest te lijden onder aanvallen door IS.
Grote aanslagen door ISIS-K
De Afrikaanse IS-vertakkingen zijn vooral bezig om hun machtsbasis op de grond te vergroten. ISIS-K daarentegen, de afdeling die actief is in Centraal- en Zuid-Azië, pleegt ook duizenden kilometers verderop grote aanslagen.
Islamitische Staat Provincie Khorasan is onder meer verantwoordelijk voor het bloedbad in een concertzaal in een voorstad van Moskou, waarbij vorig jaar ruim 130 mensen werden gedood. "De afgelopen tijd waren er minder aanslagen, maar het is lastig in te schatten of ISIS-K nu zwakker is geworden of daartoe zelf heeft besloten", zegt Nanninga.
Op het hoogtepunt had IS zo'n 80.000 strijders wereldwijd, tegenwoordig zijn dat er minder:
De aanslag in Sydney werd uitgevoerd door Naveed Akram en zijn vader Sajid Akram. Naveed is opgedoken in foto's met aan IS gelinkte mannen in Australië. De veiligheidsdiensten hadden hem in de gaten gehouden, maar concludeerden dat er destijds geen aanwijzingen waren dat hij een aanslag zou gaan plegen.
IS heeft geen provincie uitgeroepen op het Australische continent. Er is wel een mogelijke link tussen de aanslagplegers en het IS-netwerk in de Filipijnen.
'Militaire training'
Volgens een anonieme bron binnen de Australische anti-terreurdienst hebben de twee mannen militaire training gehad op het eiland Mindanao. Het staat vast dat ze daar geweest zijn, maar de Filipijnse autoriteiten zeggen dat er geen enkel bewijs is dat het tweetal daar is getraind door terroristen.
In 2017 hadden IS-strijders de Filipijnse stad Marawi bezet. Na een maandenlange strijd tegen het leger werden de jihadisten verslagen. Experts schatten dat er nog een kleine groep (voormalige) IS'ers actief is.
Er is ook geen direct contact met IS nodig om een aanslag te plegen. Het is een strategie van de terreurbeweging om individuen aan te sporen bommen te maken of met een mes burgers te lijf te gaan. Hoewel de stroom propaganda vanuit IS is afgenomen, blijkt het nog altijd genoeg om met name jongeren te inspireren tot geweld.
"Ik denk dat IS voor ons in het Westen veel minder gevaarlijk is dan tien jaar geleden, en ook zelfs minder gevaarlijk dan de afgelopen jaren", zegt Nanninga.
Minder aanslagen in Europa
Zo concludeerde de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) vorige week dat er minder jihadistische aanslagen zijn gepleegd in de tweede helft van 2025 dan in de vijf jaren ervoor. Desondanks blijft IS volgens het rapport de grootste jihadistische dreiging voor Europa.
Recente arrestaties in onder meer Nederland, Duitsland en Polen laten volgens Schuurman zien dat de politie "veel weet te voorkomen". Hij benadrukt daarbij dat er in vergelijking met het vorige decennium in Europa fors minder dodelijke aanslagen zijn gepleegd.
Toch lijkt er nu wel sprake van een opleving in de bereidheid om een aanslag te plegen. "We zijn in het Westen IS wellicht grotendeels uit het oog verloren, maar dat geldt niet andersom."