Hoewel de verkiezingsuitslag nog nooit zo dicht bij elkaar zat, is op basis van de prognoses duidelijk geworden dat D66 de meeste stemmen heeft gekregen. De Kiesraad moet dat resultaat vandaag nog wel officieel bevestigen.
De Kiesraad controleert de duizenden stembureaus, waar tienduizenden vrijwilligers en ambtenaren de stemmen tellen. Toen PVV-leider Wilders ongefundeerde berichten deelde die suggereerden dat er gesjoemeld zou zijn, weerspraken de Kiesraad, gemeentes en experts dat direct.
Zij wijzen op de onafhankelijke en cruciale positie van de Kiesraad bij de verkiezingen: de instantie telt niet alleen de stemmen op, maar houdt ook in de gaten of er geen fouten worden gemaakt.
Hoe doet de Kiesraad dat? En waarom is er ruim een week nodig om de uiteindelijke uitslag vast te stellen?
'Man scheurde stempas kapot'
Het begint als de stembureaus sluiten: dan moeten de leden van het stembureau beginnen met het tellen van de stemmen. Dat is openbaar, dus iedereen mag daarbij aanwezig zijn om te kijken hoe dat in zijn werk gaat.
Zo ziet het tellen van de stemmen eruit:
Telfouten komen regelmatig voor. Ze worden vaak ontdekt als het aantal stempassen dat stembureauleden hebben ingenomen, niet overeenkomt met het aantal stembiljetten dat in de stembus is gedaan. "Tellen is nu eenmaal handwerk en dat betekent dat er fouten gemaakt kunnen worden", zegt de Kiesraad.
De stembureaus melden eventuele telverschillen in het proces-verbaal, dat zijn de verslagen die elke stembureau naar de gemeente stuurt. Daarin staat ook hoe de dag is verlopen en of er dingen verkeerd zijn gegaan.
Hond at stempas op en andere dingen die misgingen
Het gaat in de stembureaus onder meer weleens mis met volmachten, waarmee je iemand anders voor je kan laten stemmen. Zo weigerde een stembureaulid van de gemeente Enschede een man met een volmacht een stembiljet te geven, omdat hij zelf al eerder had gestemd. "Meneer werd boos, scheurde de stempas kapot en begon te schreeuwen", is in het verslag te lezen.
In de stembureaus van Zuidplas en Amsterdam lag er eventjes een pen in het hokje, in plaats van een rood potlood. De stemmen die met de pen waren gedaan, moesten ongeldig worden verklaard. In de gemeente Enschede werd een stempas door een hond aangevreten. "Alle relevante info is nog leesbaar, dus we laten wel stemmen", schrijft het stembureaulid. In Lelystad en Kampen kwamen mensen met hun hand vast te zitten in de gleuf van de stembus.
Ook gaat er soms al voor de verkiezingen wat mis. Zo werden bijvoorbeeld in de gemeentes Westerwolde en Stein de verkeerde stembiljetten geleverd, waardoor 260 stemmen achteraf ongeldig werden verklaard.
Als er een onverklaard telverschil is van één stem of meer, is het stembureau verplicht om te hertellen. Maar soms zijn telfouten goed te verklaren. Zo zagen stembureauleden in Lelystad dat er per ongeluk stemmen in de verkeerde bus gingen, van het naastgelegen stembureau.
Als de afwijkingen te groot zijn, geeft de Kiesraad het stembureau de opdracht om opnieuw te tellen. Dat is bijvoorbeeld het geval als het telverschil groter is dan 2 procent, of als er opvallend veel (meer dan 3 procent) ongeldige of blanco stemmen zijn uitgebracht.
Volgens de Kiesraad was het aantal telfouten de afgelopen jaren het minst bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2023, dat kwam toen uit op ruim 8600 stemmen. Dat aantal is bij lange na niet genoeg voor een zetel:
Doordat processen-verbaal van de stembureaus allemaal online staan, zijn de tellingen voor iedereen te controleren. Op X zijn dan ook meerdere voorbeelden te vinden van mensen die foute optellingen of gemiste stemmen delen. Dat laatste kan alleen als je als enige een voorkeursstem hebt uitgebracht op een kandidaat die in het proces-verbaal 0 stemmen heeft.
Al dit soort meldingen konden mensen tot afgelopen woensdag naar de Kiesraad sturen, die er vervolgens onderzoek naar doet. Daardoor waren er de afgelopen dagen in onder meer Rijswijk, Woerden en Aalten hertellingen. Daarnaast worden er door data-analyse mogelijke telfouten opgespoord, zoals in Stichtse Vecht.
De vorige Tweede Kamerverkiezingen gaven 225 mensen een melding door aan de Kiesraad. In 107 van die gevallen was er inderdaad een telfout gemaakt.
Negen dagen na de verkiezingen, na een proces van tellen, controleren en hertellen, zal de Kiesraad straks om 10.00 uur de officiële uitslag in de Tweede Kamer bekendmaken. Toch is het dan nog steeds niet helemaal officieel: een speciale commissie met Kamerleden gaat dan nogmaals kijken of er onregelmatigheden zijn.
Dat leidde bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 tot een hertelling, toen bij vier stembureaus in Tilburg het aantal uitgebrachte stemmen lager was dan het aantal ingeleverde stempassen. Het grootste deel van de onverklaarbare stemverschillen werd alsnog gevonden en in de uiteindelijke uitslag aangepast.
