Experts reageren kritisch op een nieuwe theorie over het verraad van Anne Frank. Er is bewondering voor de grote hoeveelheid informatie die het team met moderne methoden boven water kreeg, maar de conclusie dat een Joodse notaris het Achterhuis verraadde, is te veel gestoeld op aannames, vinden kenners.
Directeur Ronald Leopold van de Anne Frank Stichting is onder de indruk van de hoeveelheid werk die het team heeft verricht. Alle bekende theorieën én enkele nieuwe werden uitgeplozen. "Bewonderenswaardig veel werk."
De conclusie dat Joodse notaris Arnold van den Bergh achter het verraad zat, noemt hij "een nieuw perspectief" maar hij heeft ook kanttekeningen. "Ik denk dat je moet vaststellen dat er nog belangrijke puzzelstukken ontbreken."
NOS op 3 maakte deze explainer over de nieuwe theorie:
De onderzoekers stellen dat Van den Bergh als prominent lid van de Joodse Raad kon beschikken over lijsten met onderduikadressen. Toen hij zelf gedeporteerd dreigde te worden, speelde hij die door aan de nazi's om zijn gezin te redden, redeneert het team.
"Lasterlijke onzin", reageert Bart van der Boom fel. De universitair docent uit Leiden werkt aan een boek over de Joodse Raad dat in april verschijnt, Politiek van het kleinste kwaad. "Er is geen enkele serieuze bevestiging voor dit verhaal."
Het team leidt het bestaan van de lijsten af uit naoorlogse getuigenissen van een Duitse tolk. Broddelwerk, typeert Van der Boom die redenering. "Je bent niet goed snik als je denkt dat de leden van de Joodse Raad, gerespecteerde mensen, 500 tot 1000 Joodse onderduikers zouden verraden."
Emeritus hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies Johannes Houwink ten Cate van de Universiteit van Amsterdam valt hem bij. "Er is na de oorlog heel hard over de Joodse Raad geoordeeld, niet in de laatste plaats in Joodse kring. Als er iets van bewijs was geweest dat er lijsten waren geweest met ondergedoken Joden, dan was dat na de oorlog echt allang naar voren gebracht."
Bovendien, vervolgt Houwink ten Cate, zelfs al waren die lijsten er, dan was het nog niet bewezen dat het Achterhuis erop stond of Van den Bergh er kennis van had. "Bij grote beschuldigingen heb je ook grote bewijzen nodig."
De onderzoekers geven toe dat ze geen smoking gun hebben weten te vinden. Oud-NIOD-onderzoeker David Barnouw denkt dat dat ook een illusie is na al die jaren, zoals hij in 2003 zelf al concludeerde in een onderzoek naar alle tot dan toe aangevoerde verdachten (inclusief een kort stukje over Van den Bergh).
"Ik was heel benieuwd naar wat eruit kwam", zegt Barnouw, die gevraagd werd mee te werken, maar heeft bedankt. "Het probleem is altijd dat men uitgaat van aannames. Zo kan ik nog wel drie verhalen maken. Het is een theorie die past in de lijst met andere verdachten, maar het blijft speculatie."
De redenering dat Van den Bergh als notaris in de Goudstikker-affaire goede relaties had met de nazitop en misschien kon onderhandelen over zijn lot, overtuigt Barnouw ook niet. "Alle Joden die überhaupt nog een functie hadden zijn betrokken geweest bij collaboratie. Hij kon ook moeilijk weigeren, daar zou hij meer last mee gekregen hebben."
Hij acht het ook niet waarschijnlijk dat het doorspelen van adressen Van den Bergh iets opgeleverd had. "Ik geloof niet dat de Duitsers onder de indruk waren geweest als iemand bij hen kwam en zei 'O, ik heb hier wat adressen voor u, wilt u mij dan alstublieft laten lopen'."
Tunnelvisie
Van der Boom mist ook bewijs dat áls het verraad al had plaatsgevonden, het Van den Bergh iets opleverde. Het onderzoeksteam stelt dat de notaris in 1944 vrij kon blijven rondlopen omdat er geen details bekend zijn over een onderduik. "Dat lijkt me tunnelvisie. Ze zeggen: hij was dus niet ondergedoken, dus moest hij op een andere manier zijn veiligheid hebben gekocht. Maar ze weten gewoon niet waar hij was."
"Het was niet zo dat onderduikers even opbelden om te zeggen 'ik zit nu daar en daar'", vult Houwink ten Cate aan. Bovendien, vervolgt hij, waarom zou de inval in het Achterhuis pas in augustus 1944 plaatsvinden, als Van den Bergh al begin dat jaar in de problemen was gekomen? "Er zitten een hoop losse eindjes aan het verhaal."
Blijft over het beschuldigende briefje over Van den Bergh dat kort na de oorlog bij Otto Frank werd bezorgd. Omdat Anne Frank op dat moment nog niet wereldberoemd was, moet de anonieme schrijver wel de waarheid hebben gesproken, redeneert het coldcaseteam.
Maar ook dat ziet Van der Boom anders. "Misschien wilde iemand Van den Bergh zwartmaken. Hij had vijanden en er waren na de oorlog duizenden verhalen over wie er allemaal bloed aan zijn handen had en boter op zijn hoofd. In die context worden ook ongelooflijk veel onzinverhalen verteld."
Dat Van den Bergh, overleden in 1950, eerder als integer wordt omschreven, weegt voor Houwink ten Cate zwaarder. "Het klopt dat dit het enige schriftelijke bewijsstuk is waarin een naam wordt genoemd. Maar we weten ook dat Van den Bergh na de oorlog zonder probleem eervol als notaris wordt hersteld. Dat gebeurde alleen als hij de reputatie had van integer notaris."
"Het is een vrij definitieve interpretatie van feitelijk één briefje waar je dan vervolgens een context aan toevoegt", waarschuwt ook Emile Schrijver, directeur van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam, waar onder meer het Joods Historisch Museum is gevestigd. "Je moet behoorlijk wat dingen aannemen om dit definitief te krijgen, dat vind ik ingewikkeld."'
Toch is hij blij dat het onderzoek veel andere verdachten voorgoed vrijpleit. "Er is één scenario overgebleven en dat is waarschijnlijker dan alle andere", denkt hij, ondanks alle vraagtekens. Hij hoopt dat verder onderzoek meer details duidelijk kan maken.
Het onderzoeksteam geeft zelf toe dat er nog gaten in de theorie zitten. Maar Van Twisk hoopt dat die juist met de publicatie van deze theorieën kunnen worden ingevuld. "Het kan best dat als er nu aandacht aan wordt besteed er mensen naar voren komen die zeggen: ik heb ook zo'n anonieme brief gehad."
Te veel tijd verstreken
Toch denkt FBI-rechercheur Vince Pankoke, die meewerkte aan het onderzoek, dat hij een sterke indirecte zaak heeft tegen Van den Bergh. "Alleen deze theorie komt in de buurt van een oplossing en strookt als enige met alle verklaringen, aanwijzingen en het soms misleidende gedrag van Otto Frank en Miep Gies, die de familie geholpen heeft. En het is de eerste en enige theorie met fysiek bewijs dat een verrader aanwijst."
"Had ik liever onomstotelijk bewijs gehad? Natuurlijk. Maar voor een smoking gun is er te veel tijd verstreken."
Ook Barnouw blijft vrezen dat de waarheid nooit boven tafel zal komen, zelfs niet met nieuwe onderzoeksmethoden. "Er werd ongelooflijk dik gedaan over big data waar ze met de computer op afgingen. Een van de problemen bij dit onderdeel van de Tweede Wereldoorlog is echter dat er zo weinig data zijn."
Hij blijft er rekening mee houden dat stom toeval tot de inval leidde, hoe onbevredigend dat ook is.
